AnneTannes Tuin

(Dit berichtje stond voor vrijdagochtend klaar, maar ik zette het per ongeluk woensdagavond al een half uurtje on-line, en google blijkt er al flink naar door te verwijzen. En om niet al die bezoekers met een ‘page not found’ op te zadelen, publiceer ik het toch al maar. Vrijdag geen blogbericht dus!)

Sinds woensdagavond staat de kerstboom weer in huis. Ik betrap me er op, dat het elk jaar vroeger wordt.
In de eerste jaren dat ik mijn eigen kerstboom zette, hield ik me trouw aan de familietraditie: de kerstboom komt in huis op 24 december, en blijft vervolgens de hele kerstperiode – dus tot op de dag van Driekoningen – staan. (Een Noorse collega van me spreekt er – na reeds meer dan 20 jaar uit Noorwegen te zijn geëmigreerd – nog steeds haar verbazing over uit dat de kerstboom hier al dagen voor Kerstmis in de huiskamers staat.)
Maar manlief vond Kerstavond wel heel erg laat, en langzaamaan verhuisde het boomversieren naar de eerste dag van de Kerstvakantie, en kijk, nu waren we al vijf dagen vroeger dan de traditie.

Manlief had ’s middags de boom gehaald, bij de kwekerij hier in het dorp. De boom is dit jaar een tikkeltje te klein naar mijn zin, ik heb hem liefst kamerhoog – volgend jaar dus misschien zelf maar weer eens meegaan als de boom gekocht wordt?

Ik hou ervan, om mijn boom elk jaar opnieuw met de oude vertrouwde spulletjes op te tuigen: de Zweedse strooien sterren en engeltjes, die ik in mijn studententijd in een winkeltje in Leuven kocht, de Russische handgesneden figuurtjes die mijn ouders meebrachten van een reis naar Moskou en St Petersburg.
Dat uitpakken van de bekende versieringen, dat ‘oh ja!’gevoel van herkenning, dat maakt voor mij deel uit van de huiselijke sfeer van Kerstmis.

Oorsprong van de Kerstboom-traditie

Oudste wortels

Ik hoorde Fik Seymus ooit vertellen, dat de Kerstboom zijn wortels heeft in hele oude tradities. In voorchristelijke tijden werd ten tijde van de Midwinterzonnewende een eik versierd met lichtjes en met vruchten.
Gewoonlijk wordt de allervroegste oorsprong van de Kerstboomtraditie inderdaad geplaatst in de Germaanse traditie, waar het verlichten van bomen gebruikelijk was. Ook hadden de Germanen de gewoonte om in de joelperiode groene twijgen in huis te halen en lichtjes te laten branden.
Zeker is het, dat de eik in alle voorchristelijke tradities in Europa een belangrijke rol speelde. Na de kerstening werd getracht die boomvereringen uit te roeien, niet altijd met evenveel succes.
Zo kwam de heilige Bonifacius ergens in het begin van de 8ste eeuw aan in de stad Geismar nabij Kassel. Hij zag daar hoe een heilige eik vereerd werd met vuren en dierenoffers. Bonifacius was er zich van bewust dat dit soort gebruiken het ‘heidense’ geloof in stand hielden, en hij velde met veel bombarie de boom. De legende vertelt, dat de boom al bij de eerste bijlslagen omviel. Uit de boom werden vier balken gehouwen, die gebruikt werden voor de bouw van de plaatselijke christelijke kerk.
Maar uit de stronk van de eik, zou vervolgens een spar zijn opgeschoten.

Geschiedenis

En natuurlijk is dat slechts legende, maar je kan in zekere zin toch stellen dat na het omhakken van de heidense eik, uit zijn wortels een spar verrezen is. De boomcultus is niet uitgeroeid, maar omgevormd.
Van een kerstboom zoals we die nu kennen, was echter eeuwenlang geen sprake. toch kunnen we vermoeden, dat de boomverering in stilte bleef sluimeren.

De eerste sporen van ‘onze’ kerstboom duiken op einde zestiende, begin zeventiende eeuw, toen in de Elzas sprake was van met appels en oubliën behangen pijnbomen, waar kinderen aan mochten komen schudden op Driekoningendag.
En in geschriften uit 1604 uit Straatsburg wordt voor het eerst gesproken over een dennen- of sparrenboom die in de Kersttijd in de huiskamer werd gehaald en versierd werd. Aanvankelijk bleef het gebruik tot de streek rond Straatsburg beperkt, om zich pas in de loop van de volgende eeuwen breder te verspreiden, eerst naar de protestantse streken van Duitsland, later ook in de katholieke delen.

Pas veel later waren de andere landen van Europa aan de beurt. In 1935 schrijft P. van den Berg nog in ‘Een goede buur’, dat er op dat ogenblik in heel Nederland geen kerstboom te vinden was. Dat is allicht overdreven, maar in de negentiende eeuw vond men de kerstboom in Nederland enkel in protestantse middens in de steden.
In België was de kerstboom tot rond 1870 een onbekend verschijnsel. Pas in die tijd ontstond de gewoonte dat de kasteelheer een boom versierde met lekkernijen, warme kleren en eventueel wat geld, en die boom dan liet ‘leegplukken’ door de arme kinderen uit de omgeving.
(De katholieke kerk had overigens aanvankelijk veel moeite met het gebruik. Toen de kerstboom in de negentiende eeuw ingang begon te vinden in Italië, waarschuwde de paus nog voor dat heidense gebruik.)

De link tussen de kerstboom en de Germaanse boomverering blijft wat onzeker, omdat er geen bronnen zijn die het bestaan van iets als een kerstboom laten vermoeden tussen de middeleeuwen en de zeventiende eeuw.
Toch blijf ik het een mooie gedachte vinden, dat die sparreboom in mijn huiskamer een verre nakomeling is van de heilige eiken van de Germanen.
En om bij mijn beginnetje terug te komen: een mooie verwijzing naar die waarschijnlijke Germaanse wortels is toch die traditie om de Kerstboom pas in huis te halen bij het begin van de ‘Joeltijd’, hem de hele periode van die 12 gewijden dagen en 13 gewijde nachten (‘Weihnachten’) te laten staan, en hem tenslotte op ‘Dertiendag’ weer af te breken…